ปราสาทตาเมือนธม-ตาเมือนโต๊ด-ตาควาย จุดเช็กอินสายเที่ยววัฒนธรรมในสุรินทร์

          ปราสาทตาเมือนธม ประกอบด้วย ปรางค์ประธานขนาดใหญ่ สร้างด้วยหินทรายและศิลาแลง บนแผนผังรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัสย่อมุม ภายในประดิษฐานศิวลึงค์ธรรมชาติ (สวายัมภูลึงค์) ซึ่งถือว่าเป็นศิวลึงค์ที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติบนโขดหิน และเป็นหัวใจสำคัญของศาสนสถานนี้ โดยภายหลังจึงมีการสร้างปราสาทครอบไว้ และบริเวณรอบปรางค์ประธานยังมี 

• ปรางค์บริวาร 2 องค์ สร้างด้วยหินทราย ตั้งอยู่ด้านหลังเยื้องไปทางซ้ายและขวาของปราสาทประธาน 

• บรรณาลัยอีก 2 หลัง สร้างด้วยศิลาแลง ตั้งอยู่ด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้และทิศตะวันตกเฉียงใต้ของปราสาทประธาน

• ซุ้มประตูทั้ง 4 ทิศ โดยซุ้มทิศใต้เป็นซุ้มหลักขนาดใหญ่

• ระเบียงคดล้อมรอบ มีช่องทางเดินและหน้าต่างติดลูกกรงหิน และพบศิลาจารึกอักษรขอมโบราณ ภาษาสันสกฤตและเขมร มีเนื้อหากล่าวสรรเสริญพระศิวะ

          นอกจากนี้ ภายในบริเวณปราสาทยังมีการค้นพบท่าน้ำหินทราย และสระน้ำกรุศิลาแลง อยู่ใกล้กับแนวระเบียงคด ใช้เป็นจุดชำระล้างก่อนเข้าทำพิธี ทั้งนี้ โบราณวัตถุบางส่วนของปราสาทแห่งนี้ถูกจัดแสดงไว้ที่ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ สุรินทร์

          ตัวปราสาทตั้งอยู่บนเนินเขาในแนวเทือกเขาพนมดงรัก หันหน้าไปทางทิศใต้ ซึ่งต่างจากปราสาทขอมทั่วไปที่มักหันหน้าไปทางทิศตะวันออก การหันหน้าทางทิศใต้นี้สอดคล้องกับแนวเส้นทางเดินทางโบราณจากเขมรต่ำผ่านช่องตาเมือน จึงมีความเชื่อว่าเส้นทางนี้เคยใช้เป็นราชมรรคาเชื่อมเมืองพระนคร (ในประเทศกัมพูชา) กับเมืองพิมาย (นครราชสีมา)

          พื้นที่ตั้งของปราสาทตาเมือนธมถือว่ามีความศักดิ์สิทธิ์ตามความเชื่อโบราณ เพราะคร่อมอยู่บนหินธรรมชาติที่เชื่อว่าเป็นจุดพลังของโลก และมีการใช้พื้นที่นี้ในเชิงศาสนาและพิธีกรรมมาตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ 12 ซึ่งได้รับการยืนยันจากจารึกที่ค้นพบ

          ปราสาทตาเมือนธมอยู่ห่างจากปราสาทตาเมือนโต๊ดประมาณ 200–800 เมตร (แล้วแต่เส้นทาง) และสามารถเดินทางต่อเนื่องในเส้นทางเดียวกันได้เลย

          ปราสาทตาเมือนโต๊ด เป็นหนึ่งในโบราณสถานกลุ่มปราสาทตาเมือน ตั้งอยู่ในเขตบ้านหนองคันนา ตำบลตาเมียง อำเภอพนมดงรัก จังหวัดสุรินทร์ ถือเป็นปราสาทขนาดกลางในกลุ่ม 3 ปราสาท โดยคำว่า โต๊ด มีความหมายว่า เล็ก แต่ถึงจะเล็กกว่าปราสาทตาเมือนธม ทว่ายังมีคุณค่าทางประวัติศาสตร์อย่างยิ่ง

          โครงสร้างของปราสาทตาเมือนโต๊ดสะท้อนศิลปกรรมขอมยุคปลาย โดยปราสาทประธานมีแผนผังเป็นสี่เหลี่ยมจัตุรัส หันหน้าไปทางทิศตะวันออก ฐานและเรือนธาตุก่อด้วยหินทราย ส่วนยอดก่อด้วยศิลาแลงและสลักเป็นทรงดอกบัว และองค์ประกอบสำคัญประกอบด้วย 

• บรรณาลัย ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ของปรางค์ประธาน ใช้สำหรับเก็บคัมภีร์หรือตำราทางศาสนา

• กำแพงแก้ว ล้อมรอบบริเวณปราสาท สร้างจากศิลาแลง มีซุ้มประตูทางทิศตะวันออก

• สระน้ำรูปสี่เหลี่ยม ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ใช้ในกิจกรรมศักดิ์สิทธิ์หรือชำระล้างก่อนประกอบพิธี

          อีกหนึ่งจุดที่น่าสนใจคือ ศิลาจารึกที่ค้นพบภายในปราสาท ซึ่งเขียนด้วยอักษรขอม ภาษาสันสกฤต โดยกล่าวถึงพระเจ้าศรีชัยวรมัน โอรสของพระเจ้าธรณินทรวรมัน และแสดงแนวคิดเรื่องการปกครองแบบมีเมตตาธรรม เช่น ทุกข์ของประชาชน คือทุกข์ของพระราชา รวมถึงกล่าวถึงพระพุทธไภษัชยคุรุไวฑูรยประภา เทพเจ้าแห่งการเยียวยา

          ปราสาทตาเมือนโต๊ดตั้งอยู่บริเวณช่องเขาตาเมือน หรือที่รู้จักกันในชื่อ ช่องเขาตาเมียง ในแนวเทือกเขาพนมดงรัก อยู่ห่างจากปราสาทตาเมือนธมประมาณ 750 เมตร และห่างจากปราสาทตาเมือน (บายกรีม) ประมาณ 390 เมตร โดยสามารถเดินทางเชื่อมถึงกันได้ภายในพื้นที่อุทยานประวัติศาสตร์กลุ่มปราสาทตาเมือน

          จุดที่น่าสนใจคือบริเวณนี้มีแนวถนนโบราณ ซึ่งเชื่อมต่อกับเมืองสำคัญของอาณาจักรขอมในอดีต โดยเฉพาะเส้นทางที่มุ่งไปยังเมืองพิมายในประเทศไทย ปรากฏการเรียงตัวของปราสาท 3 หลังในแนวเส้นทางเดียวกัน จึงสะท้อนว่าบริเวณนี้เป็นจุดยุทธศาสตร์สำคัญทั้งด้านศาสนา การเดินทาง และการดูแลสุขภาพของประชาชน

          ปราสาทตาควาย เป็นศาสนสถานหินขนาดเล็กแต่โดดเด่นด้วยการออกแบบแบบจตุรมุข หรือมีมุขยื่นออกทั้งสี่ด้าน ตัวปราสาทก่อด้วยศิลาแลงและศิลาทรายแบบเรียบง่าย ไม่มีลวดลายสลักประดับมากนัก แต่ยังคงแสดงถึงรูปแบบทางสถาปัตยกรรมแบบคลาสสิกของขอมยุคเมืองพระนคร

          แม้ไม่มีการค้นพบศิลาจารึกหรือสิ่งประดิษฐ์สำคัญเพิ่มเติมมากนัก แต่จากการศึกษาของนักประวัติศาสตร์และคณะกองบรรณาธิการวารสารเมืองโบราณ ชี้ให้เห็นว่า ปราสาทตาควายอาจสร้างขึ้นในช่วงปลายสมัยนครวัด ต่อเนื่องถึงต้นสมัยบายน ซึ่งตรงกับรัชสมัยของพระเจ้าสุริยวรมันที่ 2 จนถึงพระเจ้าชัยวรมันที่ 7

          การค้นพบหินลักษณะคล้ายศิวลึงค์ในห้องครรภคฤหะ ยังเชื่อมโยงความเชื่อดั้งเดิมของชาวขอมที่นับถือเทพเจ้าผ่านการบูชาลึงค์ โดยไม่แบ่งแยกเขตแดนหรือลัทธิ ทำให้ปราสาทตาควายและปราสาทตาเมือนธมกลายเป็นหลักฐานสำคัญทางวัฒนธรรมที่เชื่อมโยงจิตวิญญาณผู้คนในยุคโบราณไว้ด้วยกัน

          ปราสาทตาควายตั้งอยู่บริเวณช่องตาควาย ในพื้นที่บ้านไทยนิยมพัฒนา หมู่ 17 ตำบลบักได อำเภอพนมดงรัก จังหวัดสุรินทร์ ห่างจากปราสาทตาเมือนธมไปทางทิศตะวันออกประมาณ 12 กิโลเมตร ทำเลตั้งอยู่บนสันเขาสูงของเทือกเขาพนมดงรัก และห่างจากหน้าผาประมาณ 10 เมตร ทำให้มีทัศนียภาพโดยรอบที่สวยงามและเงียบสงบ

          การเดินทางไปยังปราสาทตาควายค่อนข้างท้าทาย ต้องเดินเท้าระยะทางประมาณ 3-4 กิโลเมตร แต่ก็เป็นเส้นทางที่เหมาะกับผู้ที่ชื่นชอบการผจญภัยและต้องการสัมผัสความสงบกลางธรรมชาติ

          กลุ่มโบราณสถานปราสาทหินทั้ง 3 แห่ง ซึ่งประกอบด้วย ปราสาทตาเมือนธม ปราสาทตาเมือนโต๊ด และ ปราสาทตาควาย ตั้งอยู่ในเขตชายแดนไทย–กัมพูชา บริเวณเทือกเขาพนมดงรัก อำเภอพนมดงรัก จังหวัดสุรินทร์ เนื่องจากพื้นที่บางส่วนเคยเป็นเขตอันตรายและยังคงมีกองกำลังดูแลพื้นที่อยู่ จึงแนะนำให้ผู้ที่ต้องการเดินทางไปเที่ยวชม ติดต่อหน่วยตำรวจตระเวนชายแดน (ตชด.) ที่ดูแลจุดผ่านแดนบริเวณหมู่บ้านตาเมียง ก่อนล่วงหน้า เพื่อความสะดวกและปลอดภัย

สำหรับการเดินทาง สามารถไปได้ 2 เส้นทาง คือ 

1. เส้นทางจากตัวเมืองสุรินทร์ : เริ่มจากตัวเมืองสุรินทร์ ใช้ทางหลวงหมายเลข 214 (สุรินทร์–ปราสาท) มุ่งหน้าไปทางอำเภอปราสาท เมื่อถึงแยกตัดกับทางหลวงหมายเลข 24 (เดชอุดม–ศรีสะเกษ) ให้เลี้ยวขวา จากนั้นขับต่อไปจนถึงสามแยกนิคมปราสาท ให้เลี้ยวซ้ายเข้าทางหลวงหมายเลข 2397 ตามป้ายไปอำเภอพนมดงรัก เมื่อถึงแยก อบต.แนงมุด ให้เลี้ยวขวาเข้าสู่ทางหลวงหมายเลข 224 ให้ขับต่อไปจนถึงบ้านตาเมียง จะพบป้ายบอกทางไปยัง ฉก. ตชด. 16 ให้เลี้ยวตามทางหลวงหมายเลข 2407 ผ่านบ้านหนองคันนา จากนั้นจะพบทางแยกเข้าสู่กลุ่มปราสาท เรียงจากปราสาทตาเมือน ปราสาทตาเมือนโต๊ด ไปจนถึงปราสาทตาเมือนธม

2. เส้นทางจากจังหวัดบุรีรัมย์ : ใช้ทางหลวงหมายเลข 219 (บุรีรัมย์–บ้านกรวด) มุ่งหน้าสู่อำเภอบ้านกรวด เมื่อถึงแยกตัดกับทางหลวงหมายเลข 224 บริเวณนิคมปราสาท ให้เลี้ยวซ้าย จากนั้นเดินทางต่อจนถึงแยกบ้านตาเมียง แล้วใช้เส้นทางเดียวกันกับที่มาจากจังหวัดสุรินทร์ (ทางหลวง 2407)

• ควรติดต่อหน่วยตำรวจตระเวนชายแดนล่วงหน้า โดยเฉพาะหากต้องการเข้าชม ปราสาทตาควาย ที่อยู่ลึกเข้าไปในเขตชายแดน และต้องเดินเท้าระยะไกล 3–4 กิโลเมตร

• หลีกเลี่ยงการเดินทางในช่วงเย็นหรือใกล้ค่ำ เนื่องจากถนนบางช่วงอยู่ในพื้นที่ป่าทึบ และมีความลาดชัน

• ควรแต่งกายสุภาพและเตรียมรองเท้าที่เหมาะกับการเดินป่า สำหรับผู้ที่ต้องการเข้าไปถึงปราสาทตาควาย

• ปฏิบัติตามคำแนะนำของเจ้าหน้าที่อย่างเคร่งครัด และหลีกเลี่ยงการเดินออกนอกเส้นทางที่กำหนด

          กลุ่มปราสาทหินโบราณทั้ง 3 แห่งในจังหวัดสุรินทร์ ไม่ว่าจะเป็นปราสาทตาเมือนธม ปราสาทตาเมือนโต๊ด และ ปราสาทตาควาย ถือเป็นแหล่งท่องเที่ยวเชิงประวัติศาสตร์ที่แม้จะตั้งอยู่ติดชายแดนไทย–กัมพูชา แต่เต็มไปด้วยมนตร์เสน่ห์ของอารยธรรมโบราณ สะท้อนความรุ่งเรืองของอาณาจักรขอมผ่านศาสนสถาน ฮินดู-พุทธ และสถาปัตยกรรมที่ทรงคุณค่า เหมาะสำหรับนักเดินทางสายเที่ยวเชิงวัฒนธรรมที่อยากเปิดมุมมองใหม่ของอีสานใต้อย่างแท้จริง 
 

หมายเหตุ : ข้อมูลอาจมีการเปลี่ยนแปลงกรุณาตรวจสอบอีกครั้ง

     +++ 25 ที่เที่ยวสุรินทร์ ถิ่นช้างและปราสาทหินสวยแห่งอีสานใต้ 

     +++ 12 คาเฟ่สุรินทร์ เพลินกับกาแฟดี ๆ ชิลกับบรรยากาศ

     +++ รู้จักปราสาทตาเมือนธม จ.สุรินทร์ เสน่ห์แห่งปราสาทหินอีสานใต้

     +++ รู้จัก ปราสาทตาควาย จากโบราณสถานสู่ข้อพิพาทชายแดนไทย-กัมพูชา